Язлар моңы (Повестьтан өзек)

Әхәт Гаффарның 25 яшендә язылып, «Идел» альманахында дөнья күргән повестен тәкъдим итәбез. «Язлар моңы» – аның беренче зур әсәрләреннән! Бу вакытта автор «Социалистик Татарстан» газетасында журналист булып эшләгән. 1973 елда «Казан утлары» журналында ике хикәясе басылган, тәнкыйтьчеләр тарафыннан хуплау тапкан. 

Эпиграф / Әнигә багышлыйм. 
            Автор 

Тормыш кыры нәрсәгә охшаш? Бу хакта уйлаганым юк иде. Хәзер менә уйларым белән шул кыр буйлап йөгерәм. Серкәләнеп килгән яшел арыш кыры читендә яшен көйдергән карама агачы күреп тукталып калам. Аның тирәли буш калган җирдә мәтрүшкәләр чәчәккә бөреләнеп килә. Тиздән монда җиләктән кайтышлый әбиләр тукталыр һәм, тамырларын зарарламаска тырышып, алар мәтрүшкә җыяр.

Җидегән авылы озын-озын ике урам булып сузылган. Аларны биш-алты җирдән кыска урамнар, Чишмә һәм Кашан тыкрыклары тоташтыра, күктән очканда, самолёт тәрәзәләреннән караган кешеләр бу авылны баскычка охшата торганнардыр. «Баскыч»ның югары басмасы басуга алып чыга, түбән очы миләш-балан куаклы зиратка килеп терәлә. Кашан тавыннан төшәсең дә, шул басмаларга басып, киң кырларга чыгып китәсең, Җидегән халкы, көтү-көтү мал-туары гел югары гына менәләр сыман. Менәләр-менәләр дә, эш-мәшәкать кимегәч, кире борылалар.

Вакыты белән түбән очка да төшкәлиләр. Үлем-җитем озату, шул басмаларга сак кына басып, караңгы базга төшүне хәтерләтә.

Җидегәннең бу ягын текә ярлы елга, икенче ягын таш юл чикли. Су белән юл, бер тәртәгә җигелгән пар ат кебек, авылны каядыр әйди сыман.
Кашан чатындагы чүлмәк түбәле йортта Фәрданә карчык яши. Таш юлга чыгып, тыз да быз чабышкан машиналарга утырып йөрерлек мәшәкатьләре юк инде аның. Калага барганына да бишбылтыр, самолётларның иртән-кичен тынып тормаган тавышларын гына ишетеп кала ул. Тормыш аны читләтеп үтә. Әллә, киресенчә, тормышның үзәгендә булып, ул бөтенесен шәйләргә өлгерми кала микән? Әйе, шулайдыр. Юкса колакка чалынган хәбәрләрнең афәт-хәвефлесе дә, шатлыклысы да аның зиһенендә бик озакларга тукталыш ясый, гүя аның белән киңәш-табыш итә...

Самолётлардан озын баскычка охшаган авыл күренсә дә, Фәрданә карчык күренми.

Ә ул әнә сарык-кәҗәсенә, бәрәңге сабагы белән аралаштырып, печән салып керә дә электр самавырында кайнаган чәен эчәргә утыра. Иртә әле, аныңча, «таң тишеге». Әтәч тә кычкырмаган. Бүген кычкырмас та, шаять. Бик салкын. Ә чәй кайнар. Баскычтан тезмәгә менгәндә сулуы капса, чәй аның буыннарын язып җибәрә. Биле сызлавыннан котылыр өчен беркавым черем итеп алса да ярый инде кана. Әзрәктән үзенә иптәш булыр дип фатирга керткән Люция дә йокыдан торасы. Чәй эчертеп, аны озатасы бар. Аннан тагын бер шөгыле килеп чыгар. Бер тордыңмы – кыймылда инде.

Әле дә ярый, былтыргы шикелле, ялгыз башы кыш чыгасы итмәде. Укытучы кыз килгән дип колагына чалынуга, мәктәпкә килде. Инде фатир белешеп куйган Люцияне ай-ваена карамый үзенә алып кайтты. Тотсаң, биле сынарлык укытучы кызның. Әллә кырмысканы, әллә карлыгачны хәтерләтә. Кара күзе төбәлер нокта тапмый гел уйнап, урынлы-урынсызга оялуыннан яшеренергә генә тора. Карап торышка зәгыйфь сыман булып күренсә дә, калку күкрәкле. Утыртма якалы күлмәге, тәне тыгызлыгын белдереп, хәрәкәт уңаена әле тартыла, әле сырлана; йөреп китсә, аягына күз иярми.

«Син ятсынма, кызым. Йокың түр караватта булыр. Дәрес хәстәрләреңә өрәңге өстәлне бушатырбыз...»

Люция белән бергә өйгә чисталык-сафлык, ислемай исләре кереп тулды. Онытылып, сагындырмый да башлаган иде инде ул исләр. Ә менә иртә-кичен тиз генә, яшерен генә җемелдәп алган челтәрләрнең күбесе кызыгырлык иде. Карчык, көе килгәндә, аларны үзенә үлчәгәндәй итеп капшап-капшап та каранды, Люциясе шаяртып көлсә:

«Без яшьлектә боларсыз да хәйран идек, буып-кысып йөрмәдек. Алай да ерак иде, тегеләй-болай буй-кул җиткермәдек. Әүвәле кием аклыгыннан битәр җан сафлыгы кыйммәт иде», – диде.

«Хәзер дә шулай, түти».
«Булмыйча!»
Сүзен ул уенда дәвам итә:

«Булмыйча! Тормышның алмашка күлмәге юк. Бар киеме сафлык та сафлык булырга тиешле. Тормышның тамыры хатын-кызда. Бала тапканда элек ничек кычкырсалар, хәзер дә шулай. Берни үзгәрми. Тормышның кияре сафлык булырга тиеш...»

«Бигрәк тулгансың, кызым. Ә кыяфәтең моңсу. Бөтен авыл егетен куркытып бетердең, ахры, берсе дә күренми».

Фәрданә карчык юрамалый гына башлый бу сүзне. Курыкканы – Люциянең көтмәгәндә башлы-күзле булып көтмәгәндә китеп баруы, үзенең яңадан ялгыз торып калуы. Люция кебекләргә ия ишелеп тора. Кыз сиздермәсә дә белә карчык: Шәүлегән Насыйрының уртанчы малае дип күптән җиткерделәр. (Ә Люция, ул егет белән калса, тыйгысыз бер кайнарлык белән тула. Кинолардан кайтышлый артыннан егет килүен сизә. Әйләнеп карамаска үзен көчкә-көчкә генә тыя, кайнарлана, газаплана, шуннан котылу өчен, кайтып җитәрәк, бөтен көченә йөгерә-чаба, абына-сөртенә дигәндәй, ишегалдына кереп кача. Тегесе капка төбендә көтеп торган булса, «керт» дип ялварудан бүтәнне белми, эченнән генә «ичмасам коч та, бетсен инде бу газап» дип телгәләнә, аның кыюсызлыгына эче поша, түземлеге ярсый. Ә беркөнне егет искәрмәстән әйтте дә салды, өйләнешик, диде.)

«Өйләнсен иде инде хәере белән!»
«Кемне әйтәсең, түти?
«Сиңа күренәрәк...»
«Куркам мин, укытучы булганым өчен генә йөрми микән дим... дәшми, сөйләшми».
«И юләр, шушы матурлыгың беләнме, сөбханалла! Укытучылыгыңны уйлап торадыр тагын. Беләм мин Хөрмәтне, уты эчендә егетнең. Дәшмәве шуннан. Андыйлар саескан шикелле гел такылдамас, сандугач шикелле бер сайрар».
«Торыр җире юк, өйләре кысан. Сөйләделәр инде, тормышка әллә ни исе китми, имеш».
«Синеңчә, башта мал җыйсын, өйләнмичә башка чыксынмыни? Тормыш башлауның яме пар кашык белән тар ястыкта».
«Аның «пары» белән «тары» да юк».
«Бусы инде синең эш. Урын-җир, савыт-саба кыз бирнәсендә булырга тиеш».
«Килен малы төшәргә йорт кирәк».
«Менә ич, ындыр шайлы, ачуым килмәгәе, торыгыз. Авылыбыз кешесе лә, тарсынмасын, үзебезгә килсен».
«Күнәме соң, түти!»
«Очратыйм әле менә, күнү түгел...»

...Фәрданә карчык Люцияне уята. Анысы, үтә күренмәле эчке күлмәк өстеннән пальтосын элеп, тышка чыгып китә. Алсуланып, ишектән түргә тәгәрәгән буга төренеп керә.

– Кемдер үлгән ахры, урамнан сөйләшеп үттеләр, – ди.

Карчык эченнән укынып куя. Аннан исенә ала – кем икән? «Аһ! Сәгыйдулла мәллә? Өлгермәдем, өлгермәдем...»
Чыннан да, өлгермәде карчык. Сәгыйдулла кордашы янына кереп бәхилләшеп чыгарга өлгермәде.

Люция ашык-пошык тамак ялгап, мәктәбенә чыгып чаба. Фәрданә карчык тәрәзәгә каплана. Сәгыйдуллаларның капкалары шәрран ачык, кеше җыелган...
Кыш башының кояшы иртәсендә Җидегән искитәрдәй якты. Бәскә төренгән агачлар мамыктай җиңелдер кебек. Ялгыш орындың исә, алар һавага күтәрелер дә кар булып явар төсле.

Бүген менә иртүк, яңа карны таптап, зиратка сукмак салалар. Күз яшенә буылып, каладан Сәгыйдулланың кызы, хатыны белән улы кайтып төшә... Бәрәңге алганнан бирле авылда күзгә-башка чалынганнары булмаганга, алар елау-офтануларын бәйдән ычкындырырга уңайсызланып, аптырап калган, ахры.
Фәрданә карчык моңсыз, кешеләре дә кечерәеп калгандай булып күренгән бу манзараны башта аскы өлгеләре мамык-сүс белән тутырылган тәрәзәдән карап тора да, киенеп, Сәгыйдуллалар капка төбенә җыелган халык ягына юнәлә.

Ул килеп җиткәндә, кабык җеназаны күтәреп, олы капкадан чыгып барышлары иде. Кордашының йөзен бүтән күрә алмасына кәтмәле төшенеп, карчыкның эченә сызландыргыч үкенеч тойгысы йөгерә, таңда үзе белән бергә уянган бил авыртуы тагын көчәеп китә.

«Соңардым, үпкәләп китмә, – ди карчыкның күңеле. – Кабартма пешереп кертермен дигән идем. Нәзердә генә калды менәтерә. Сәгыйдулла, Сәгыйдулла... Вакыты җиткән икән, инде тиздән миңа да шунда барасы. Бергә утырып, соң мәртәбә чәй дә эчелми калды. Үткәннәрне искә алыр идек. Бөтен хәсрәтне юар да төшерер иде. Бәхил бул соң, бәхил бул...»

Картны алып китәләр. Бәхил булыгыз дигәндәй, җеназага җәелгән җәймәнең очы ир-ат атлаган көйгә җилпи-җилпи бара. Фәрданә карчыкның шул җәймәне сыйпыйсы килә. Ул кинәт шыксыз бер бушлык хисе белән йөзгә-йөз торып кала.

Соңгы елларны олыдан кубып, зар-интизар кичергәне юк иде әле. Мәшәкать артыннан куып, картлык та соңарган, ялгызлыгы да хәзергәчә бар буынны биләп алмаган сыман иде ләбаса? Хикмәт диген: бәсле кыш иртәсендә, бөтен дөньяларны тутырып, картлыгы килер дип кем көткән? Менә хәзер картлык дәшә. Яшьлеге дә әллә ни ерак түгел. Хәтерлә генә, иске сандык сыман теләми генә ачылыр да бар әчесе-төчесе белән күз алдына җәелер...

Фәрданә карчык үзен җәйге кояшлы көндә итеп күрә. Ишегалды уртасына киндер җәймәгә гәрәбәдәй бодай тараткан иде. Үзе читтәрәк, бодаен кош-корттан саклап утыра. Кулындагы энәләре ялык-йолык килә. Кызының кызына кәҗә мамыгыннан шәл бәйләве. Авыз эченнән генә озын көе дә көйләнгән күрәсең:

Сандугачкай сайрый үзәк өзеп,
Тавышкаен сала ла тирәктә.
Хатирәсе булып үткәннәрнең
Моңлы җырлар кала ла йөрәктә-ә...

Узып барган җиреннән Сәгыйдулла ишетеп, сиздерми генә кече капка артыннан тыңлап торган.
«Нәрсә моңайдыра?» – ди.
Узган гомеркәйләр, бәгырьне көйдергән күмеркәйләр хакында иде җыр. Матур итеп бер сөйләшәсе урында, әллә каян коткы салынып кырт кисте:
«Сине ни моңайтса – мине дә шул».
Белә иде югыйсә карчык: кордашы әүвәлгечә «Исәнме, Фәрданә»дән гайре сүз озайтмаса да, тел төбен, күңел җебен нидер кымырҗыта иде аның. Картаймыш көнендә саратский гармунын кочаклап, кичләрен яңабаштан капка төбендәге эскәмиягә чыгып утыра башламас иде...
«Бодаең шәп кибә... Мин алмаган әле. Пенсионерларга күпмешәрдән бүләләр соң?»
«Унике пот ярымшардан».
«Безгә күпме кирәк тагын, шөкер шуңа. Колхоз бәябезне белә хәзер...»

Башка сүз әйтмәгән иде Сәгыйдулла. Хәер, Фәрданә карчыктан яшереп буламы соң. Сәгыйдулланың күңелендәге ташны сыгып чыгарып эретәсе, котыласы килә. Шул таш йоклатмый аны. Алай да, Фәрданәнең тавык-чебешкә болгатырга дип ат абзарына тизәккә төшкән чагына туры килеп, карт әйткән иде:
«Үкенечкә булган икән. Кеше оныта да белсен икә-ә-ән... Яши белмәдек...»

Бу сүзләрне бүтән берәү тыңлап торасы итсә, берни аңыштырмас иде. Сугыштан соң Сәгыйдулла белән Фәрданә арасында булганны онытканнарның колагына да эленмәс иде бу сүзләр. Ташка уелмаган ич ул хәл. Әмма кешеләр күңелендә мүкләнеп, еллар тузаны күмеп киткән бер вакыйга ике кордашның йөрәгенә мәңгегә уелып калган иде. Тезмәсеннән печән исе килгән абзарда ерак еллар җиле уйнаклап узган иде мәллә? Көтүгә китми калган ялгыз тай арата киртәсен кимерә иде. Ул чак Фәрданә карчык: «Атлар безнең хәтер кебек. Тик бер җылы абзар салып бирмиләр мескенкәйләргә. Бу саман кирпечләрнең измәсен үз аякларым белән изгән идем ич», – дип уйлап куйган иде...

Тормышта ни генә булмый. Сугыш вакытында Фәрданәнең ире Сәгыйдуллага карата хыянәте инеш суы шикелле инде аккан да киткән иде. Инде Сәгыйдулланың калын мыегына да соргылт төс кунды, үзе көлмәсә дә, һәрчак елмаюлы булган күзе эчкә батып, уйчанланып калды, озын бармаклары да, гармун телләрендә әүвәлге шикелле биемичә, хәзер авырлык белән генә йөри, вакыт-вакыт адашып та киткәли. Фәрданә карчыкның бит уртасындагы борчак хәтле генә чокыр, тирән җыерчыклар арасына кереп, сизелми-нитми әллә кая гына югалды; кайчандыр тыгыз ятып торган билдәрле кара көмеш беләзеге инде беләк буйлап шуып йөри, йөзе кипкән миләш кебек суырылып калды.

Кешенең йөзе-торышы үзгәрсә үзгәрә, ә менә хәтере...

Сәгыйдулла картны күтәреп алып киткәндә җыелган бала-чага тыкрык башына хәтле генә озата төшә дә, хәер итеп бирелгән тиен акчаларын тирәнгәрәк яшереп, яңадан тауга, чаңгы-чана шуарга менеп китә. Күрше-күлән карчыклар һәм алар арасында шушыларны күзаллап торган Фәрданә карчык кына, кысылган иреннәрен чак кыймылдата-кыймылдата кат-кат укынып, озак басып кала.

Тормыш хәрәкәте тукталмады. Олы юлдан машиналар район үзәгенә юл алды, җигүле атлар тырыклап узды. Кинәт салкынайтып җибәрде кебек, агачларны сарган бәсне тузгытып, җил үтеп китте. Зиратка таба сузылган тыкрыктан яңа сукмакка суык җил кар тузгыта башлады.
Фәрданә карчыкның хәтере генә нишләр менә. Нәрсә күмәр аны? Еллармы? Аларны әҗәткә алып торып булмый шул. Үзенә җибәрелгән еллар йомгагын сүтә алганчы сүтте инде, нәфес өмете сүнде-сүрелде.

Уйлар, тәсбих төймәләре шикелле, берсе артыннан берсе тезелә торалар.

...Бер җәйне Сәгыйдулланың үлгән хәбәре килде. Фәрданә, ялгыз ләкләк кебек, яшәү ямен югалтты. Гаме бетеп, алдын-артын карамый йөри торгач, йорты-җире янды.

Карлыгачлар кайткач, икесе кара күмер әрдәнәләре өстендә талпына-талпына очтылар да югалдылар.
– Карлыгачларыбыз китте ич, әни, – дип кычкырды бакча казышкан кызы.
– Кошлар яңа оя корыр, кызым. Без генә менә... Кошлар булмаганбыз, ичмасам...
Ялгызы гына тернәкләнүгә өметен өзеп, җаны тәмам корыр чиккә җиткәч, кулын өздереп кайткан Ярмигә кияүгә чыкты. Бау кебек ишелеп кенә торган хәсрәтләр очка җитеп төйнәлде генә дигәндә, Сәгыйдулла кайтып төште.

Фәрданә Тилгән тазы өстендә көлтә бәйли иде.
Төшлеккә туктап, бәпкә төпләренә баш төрткән генә иделәр. Кигәвен-мазар борчымасынга аягын-йөзен яулыгы белән томалап, Фәрданә дә изрәп китте.
Менә шулай ташланып черем иткән бермәлне, гармунын уйнатып, тау кашына Сәгыйдулла калкып чыкты. Атлыгып менгән, күрәсең: гимнастёркасы манма тиргә баткан, үзе, гармун кебек үк, тирән итеп, бөтен күкрәге белән сулыш ала.
«Сәламәтләрме, хатыннар!»
«Сәгыйдулла!..»
«Тәптишнекеләр югаламы соң! Әйттем ич мин...»
«Фәрданә, Фәрданә, малай, тор, Сәгыйдуллаң...»
Йокы аралаш:
«Кайсы Сәгыйдуллам?» – дип ычкындырганын сизми дә калды.
«Соң берәү генә ләбаса ул синең!»
Сәгыйдулла, гармунын һәм биштәрен бәпкә төбенә ыргытып, җәелеп утырган килеш изү сәдәпләрен әле ычкындырып, әле каптырып кабаланган Фәрданәгә таба атлады:
«Әнкәсе! Сөбханалла!..»
Фәрданә әкрен генә аягына басты.
«Исәнме, дим, әнкәсе!»
«И Ходаем...»

Тау астындагы күл ягыннан әче итеп тәкәрлек кычкырганы ишетелде. Әйтерсең лә Фәрданәнең күңеле шул тәкәрлек булып аваз салды. Ул, җәһәт торып, урылмаган арыш эченә ташланды. Авыр башаклар, битенә бәрелеп, күз ачарга ирек бирмәде. Күз алдында кызыл ялкын биеде. Кулына нигәдер урагын эләктергән иде. Ул ялгыш күкрәгенә кадалды. Эссегә күрә күкрәкчә кимәгән иде – ситсы күлмәкне кан чылатты. Күкрәк астында кинәт үзен сиздергән бала кебек талпынып типкән йөрәгеннән саркып чыкты мәллә соң ул кан? Ни туктарга, ни әйләнеп карарга, ни еларга белмичә, куе арышны ерып чапты да чапты. Каршысында әллә кайдан гына бүз тай пәйда булды. Тай, кинәт өркеп, читкә сикерде дә башаклар өстеннән кыска койрыгын тырпайткан килеш чабып китте.

«Тукта, нәрсә булды?»

Басуның бу ягында Ярми лобогрейкада арыш ектыра иде. Көлтә бәйләүче хатыннар да хәл алырга туктаган. Алар Ак елганың язгы ташуда ишелеп, өстәл кебек утырып калган ярында күләгәдә яталар. Ярми атларын җигеп маташа иде, Фәрданәне күргәч, каршына атылып чыкты.
«Тукта, нәрсә булды?»
«Сәгыйдулла...»
«Кем?»
«...кайт-ты...»
«Тәптиш Сәгыйдулласымы?»
«Ул...»
«Галәмәт, йөзең шуннан качтымыни?» 
«Үзеңнең соң...»
«Нәрсә – үзеңнең... Ат урлаган мәллә?»
«Ат... Ә җан, җан, Ярми? Җан нишләр?»
Ярми үзе дә, аптырауда калып, Фәрданәнең тузгыган чәченнән сыйпады. Тилгән тавына текәлеп:
«Җан... төзәлер. Намусыбыз керле түгел».
«Бер киселгән төзәлерме?»
«...киселгән ябышмый анысы. Мина ярчыгы кыеп киткәч, ярты аңда килеш кулымны кире ялгап маташтым... ябышмады».
«Тән ярасы ла...»

«Нишлисең бит. Җинаять кылмадык лабаса, Фәрданә! Ахыры хәерле булсын. Күрәсең, бу сугышның ялкыны тәнне генә көйдермәгән...»
Арыш кыштырдады. Аның озын дулкыннары Тилгән тавы ягыннан өзек-өзек кенә итеп гармун ярсынуын алып килә иде. Фәрданәнең сәер тотышын хатыннардан белешкән Сәгыйдулла, күрекләрен җилкетә-җилкетә, бию көе уйнады:
– Бас ярсуларны, хатыннар!

Лобогрейка канатына таянып, шул биюне сүзсез генә карап тордылар. Фәрданә иренең сыңар кулы астына сыенды; күкрәгендәге ярасына, төкерекләп, бака яфрагы ябыштырды...

Сәгыйдулла Фәрданәне әрләмәде, каргамады. Әүвәлге нигезендә яңа йорт җиткерде дә өйләнеп тора башлады. Очрашканда, ул Фәрданәгә күзен кыса төшеп карар иде дә, мыек очын чәйнәп, берни булмагандай, тыныч кына исәнләшеп узып китәр иде. Белми йөргән Фәрданә: аның күзе эчендәге ялкынын күрсәтергә теләмәгәнгә кысылган булган икән.

Әнә шул ялкын әкренләп Сәгыйдулла гармунчының йөрәгеннән саркып бармакларына җыела килгән дә үзәк өзгеч сагышлы бер көй рәвешендә гармун күрегеннән ташып чыккан.

Елгада, актарылып-актарылып, боз киткән вакыт иде. Тын, караңгы кичне инеш ярында гармун уйнап җибәрде. Сәгыйдулланың кыңгыраулы саратский гармуны иде ул. Гармун гөрләп ташыган елга буеннан кузгалды да, бөтен авылны тутырып, Фәрданәләр тәрәзәсе төбеннән уйнап узды.
Башта моңа ул теләгәнчә игътибар итмәделәр:

«Сәгыйдулла яңа көй откан икән. Оста шул, һәвәс. Артист булып юкка калмады калада», – гына диделәр.

Бер елны шәһәрдән кешеләр килеп, авыл яшьләрен җырлатып-биетеп карадылар да, Сәгыйдулла уеныннан бик канәгать булып, Казанга килергә димләп киткәннәр, укырга кирәк, дигәннәр иде. Тыңлады Сәгыйдулла. Фанер әрҗәгә гармунын тыгып, шәһәргә юл алды. Кара түбәтәй киеп, шәһәр сәхнәләрендә өч-дүрт ай уйнап йөрде дә: «Җир кешесе җир сөрергә тиеш», – дип кайтып китте. «Юкка калмады шәһәрдә», – дип шуңа әйтүләре.

Яшь-җилкенчәк, бигрәк тә кытлыкта ашлыкка алышынмый калган ике гармунның ияләре Сәгыйдулла уйнаган көйне отып алырга ниятләп бактылар.
«Кайда ишеттең?» – дип аптыратып бетерделәр.

Сәгыйдулла дәшмәде... Ни кыстасалар да, уйнарга риза булмады. Ни Сабан туенда, ни кунак-төшемдә гармун теленә элмәде ул аны. Сандугач теледәй дерелдәп-биеп торган бармаклар астыннан чыккан бу бормалы-сыгылмалы көйне башка елларны да отып кала алмадылар! Ник дисәң, елына бер генә ишетелә иде ул. Шундый көй иде ул, Сәгыйдулла үзе чыгарган яңа көй!

...Бозлар җемелдәде. Тулы ай югары үрмәләде, шарлама өстенә чак сизелерлек салават күпере калыкты. Биткә туктаусыз вак тамчылар чәчрәде, бозлар ухылдады. Сәгыйдулла, гармун күреген тургай канатыдай җиңел талпындырып, урамга килеп керде.
Ярми түзмәде. Түбән очта гармун көй башлауга, яткан җиреннән сикереп торып, кулына башак болгаткыч калак эләктерде дә Сәгыйдулла каршына чыгып басты.
– Син, җан зәһиләңне, бирәсеңме тынгы, юкмы?!

Ярми, калагын баш очына күтәреп, Сәгыйдуллага селтәнде. Көй өзелде. Ярми аның иңбашына китереп орды. Кулга гүя ток йөгерде. Гармун, каеш төбендәге шөребе суырылып, аяк астындагы чыпылдаган пычракка килеп төште.
– Гармунның ни гаебе бар?
– Шундый!

Сәгыйдулла аны-моны искәргәнче, Ярми гармунны урам уртасына таба тибеп тә очырды. Гармун ялгыз каз кебек каңгылдап куйды да тынды.
Елгада бозлар чатнады. Күрәсең, ташкын буаны ашый башлаган – су тавышы көчәйде, Ярминең сүгенеп кычкыруына кайтаваз белән зират агачлары җавап бирде, этләр өрергә тотынды. Күкрәккә-күкрәк килгән Сәгыйдулла белән Ярми боларның берсен дә ишетмәде.

– Күпме ашарга мөмкин кеше җанын?! ...Их, Сәгыйдулла! Кемгә үч итәсең? Хатыннарның ни гаебе бар? Хатыннар күзен тырнап йөрисең син төннәр буе, толлар хәтерен.
– Хәтерләрендә булса да – сафлар. Исләрен иснәтү түгел, якын да җибәрмиләр.
– Шул сафлыкка дегет сылап йөрисең!
– Күмер өстенә кайттым шул. Көлләрне җил очырды. Җан менә пыскый әле. Пыскый, Ярми!
– Фәрданәнеке дә пыскысын дисеңмени? 

Инештә ташкын акты да акты. Ике ирнең әрләше бәхәс, аннан тыныч сөйләшү, ләм-мим дәшми тәмәке тарту белән алышынды. Сәгыйдулла шырпы кабызып торды. Ярми пычрак эченнән гармунны эзләп тапты, гөрләвек суы белән югандай итте. Ярми чәйнек белән бал алып чыкты... Бергәләшеп, «Шахта» көенә җырлап утырдылар.

Айлы төндә Ярми бүлдергән көен Сәгыйдулла ике-өч көннән соң, бу юлы аек баштан, капка төбендәге утыргычка утырып уйнады. Соңгы мәртәбә. Яратуы белән саубуллашып, көе белән бәхилләшеп.

Кичкырын иде. Ерак кырлар өстендә җилфердәгән рәшә күптән сүнгән. Аяз офыкка кызарып кояш батып бара. Сары болытларның көтүе авыл өстен иңләп узды, күк зәңгәрләнеп, җиңеләеп калды. Җиргә салкынлык иңсә дә, Сәгыйдулланың күңелендә, нигәдер, җылы иде бүген. Ул, бүреген салып, чәчен җил иркенә куйды.

Капканы ачып, Сара чыкты:
– Бәрәңге өлгерде, кер инде...

Сәгыйдулла ташулы төндә караңгы авыл урамын бүтән иңләмәде, кайчандыр йөрәгеннән саркып чыккан сагышлы көен Фәрданәләр тәрәзәсе төбеннән уйнап узмады. Кызу кояш астында гәрәбә-гәрәбә бодай киптергәндә моңаеп җыр көйләгән Фәрданәгә: «Кеше оныта да белсен икән...» – дип, шуннан соң әйтте ул. Уйламаган да икән Фәрданә, үзенчә «кичер» диюе булган, күрәсең...

Күмүчеләр кайта. Иңбашларына күтәргән, кулларына тоткан көрәк, балта, ломнары, бер-беренә бәрелеп, ара-тирә чыңлыйлар.
Фәрданә карчык төймә төпләре кырылган плюш бишмәте өстеннән биленә буган яулыкны тарттырыбрак бәйли дә иңбашына кунган карны кагып төшерә. Карчыклар сирәгәя төшә. Сара карты яткан түшәк, ястыкны, сырган юрганны рәшәткә башына җилләтергә чыгарып элә. Ир-ат, кайнар чәй эчкәч, эшкә китәр өчен, өйләренә таралыша.

Фәрданә карчык кына шәрә тал ботаклары арасындагы бүрек-бүрек карга ояларын, инде яңадан кәгазь битенә ошап тигезләнә барган тар сукмакны, яр астындагы түм-түгәрәк бәкене күзеннән кичереп, кырыйларына учма-учма салам төшеп калган юл буйлап кайтыр якка борыла. Трактор чанасы шомартып узган ялтыравык карга басып таеп китә. Чәүкәләр аның хәрәкәтеннән өркешеп, читкәрәк очып куна.

– Тукта әле, – ди ул бераз киткәч үз-үзенә. – Авыруын ишеткәч, Сәгыйдуллага кабартма пешереп кертермен дип ымсынган идем ич. Нәзеремне Сарага, Вилданга, Җәүһәриягә күчерим. Бүген бездә кунарлар. Сыйлармын...

Һәм ул, җигүле атны уздырып җибәргәч, кире борыла. Каршы җилдән йөзен яшереп, тагын да бөгелә. Кар себерткән урыннарда олтанлы киез итегеннән тигезле-тигезсез эз тезелеп кала.

«Мин инде оныта яздым Ярминең үлгәнен. Сарага, ияләшкәнче, кыенга килер. Ир күмү – ярты җанны күмү. ...Нихәл итмәк кирәк, бөтенебез шунда барасы. Чәйгә алыйм әле. Йөзгә чыгармадык, тату яшәдек, үпкә тотмадык, шөкер. Бөрлегән вәриние утыртырмын, карлыган кагы куярмын...»

Ә Сара, әнәтерә, төшмәде. Шулай инде, күршесендә кыз туганы була торып, ниме дип читтә кунып йөрсен? Елый-елый яше кипкән күзен бала итәкле алъяпкыч чите белән сөрткән сыман итеп:

– Рәхмәт инде изге ниятләреңә, Фәрданәттәй. Йомышым бар иде, иртәгеләргә үзем төшеп менәрмен, – дип, бик риза-бәхил калды.

Хәзер җәйлүкмәген, коймагын пешереп, Фәрданә карчык аны көтә. Мунча да ягып җибәрергә уйлаган иде. Салкын тиз генә сынарга исәпләми. Карт сөяккә җылы пар сихәткә дә бит... Ягар әле. Аның каравы йомырка сытып, ак оннан пешерелгән җәйлүкмәге, әче коймагы уңды. Сара гына ниһаясыз озак күренми. Вакыт энә күзеннән шуган җеп шикелле йөгерә. Фәрданә Люциягә йон оек башлап куя. Матча астында җәтмә үреп маташкан эре үрмәкүч тә, эшен төгәлләп, каядыр поса. Карчык чәй тәлинкәсе хәтле җиз телле борынгы сәгатькә бага. Люция кайтырга байтак әле. Мәче балалары йомгак белән уйный. Урындыкка ятып, аларны уяулы-йокылы әнкәләре карап тора. Ул тук, тыныч. Карчык аны әле кайчан гына кибет төбеннән тотып кайтты. Кайсыдыр адаштырган. Инде бала да китерде. Быел әнә җиде каз суясы иде. Тик бер тамчы кан агызасы итмәде. Тереләтә өләшеп бетерде. Берсен Ярми каберенә тимер чардуган корганы өчен тимерче Гыйбадуллага бирде. Аягындагы сызлавы бетәргә нәзер әйтеп куйган иде – үксез үскән тиле Рәхимҗанга илтте. Ай-ваена карамый, духтыр кызда калдырды. Тагын берсенә Коръән ашы уздырды. Бусы инде әҗәт үтәү, гөнаһысы аңа түгел...

Карчык уйларыннан җылынып киткәндәй булды. Әйтерсең лә җылы учак алдына чүгәләде.

Җырлап кына, ишек ачылды. Бу идән буйлап түргә тәгәрәгәч, Сара килеп керде. Чуклы шәлгә төрүле төенчек тоткан:
– Озакладың, Сара.
– Хикмәт диген, йокланган. Гомергә бер якты күзгә хәтле.
– Өс-башыңны сал. Чөйгә элик. Өрпәгеңне салсаң да була, яман кызу өйдә.
– Коры суык куыра гына. Бәке-чишмә буга ураулы.
– Кыш башы димәслек.
Саран гына сөйләшеп чәйләргә керештеләр.
– Балын кап, Сара.
– Тирләтер, Фәрданәттәй. Кайтасы бар. Юасы-нитәсе иләмсез күп. Үлем артыннан...
– Әйтмә дә инде...
Сара карчыкның агар күз яше калмаган инде. Ул, күлмәк итәген бармагына урый-урый, үзалдына текәлә дә тын гына утыра. Ә Фәрданә карчык түзми, яшенә ирек бирә. Аның бүген күргән төшен сөйлисе килә. Төш шундый ачык, шундый чын рәвешле иде. Фәрданә карчык әүвәл уянуына үкенәсе итсә дә курка калды. Юрый алмый озак офтанып ятты. Имеш, ул, бердәнбер ана казын күтәреп, Сәгыйдулла янына барган да:
«Суеп бир әле, Сәгыйдулла», – ди.
Сәгыйдулла озын ак бәс күлмәктән, пыяласы корымлы фонарь алып чыга да:
«Яктыртып тор», – ди.
«Якты ич монда, ут нәрсәгә?» – ди Фәрданә.
«Ә монда караңгы. Казың булганга гына якты тоела».
Фәрданә канат очыннан күтәргән казын күкрәгенә кыса. Ә ул ычкына да ап-ак сызык булып очып китә. Сәгыйдулла аның артыннан фонарь тотып куа чыга.
«Ана казны суймыйлар, ана казны суймыйлар», – дип кычкыра...
Менә нинди төш. Сөйләрлекме соң? Мондый төшләр йөрәккә генә сыя, бер йөрәктән икенчесенә ташымый...
Фәрданә карчык Сара күтәреп менгән төенчекне исенә-төшереп, эче поша башлый.
– Ни нәрсә ул? – дип кызыксынса да, чәй эчеп бетермичә, Сара серен чишми.

Аның тирән мәгънәдә:
– Сәгыйдулла язларының моңы, – диюе бу серлелекне куерта гына төшә.
Чәйне өрә-өрә эчтеләр, коймак белән җәйлүкмәк кенә орынусыз калды. Сара карчыкның тамагына үтмәде.
Ниһаять, ул чишеләсе итте. Аның кызарынган күз почмагыннан тары хәтле генә ике яшь бөртеге саркый чыга. Яшьнең өзелеп, җыерчыклар сикәлтәсе өстеннән тәгәрәр куәте җитми, шунда күз төбендә җемелди бирә. Сара карчык караватта яткан төенчеген өстәлгә куя да, шәлнең очларыннан гына тотып, дүрт якка ачып сала. Өстәлдә җиз бакалы, сөяк телле сыерчык оясы хәтле генә яшел гармун ятып кала.
– Сәгыйдуллам язларының моңы, – дип кабатлый Сара карчык.
Почмаклары бөрешеп, аксылланып уңган иреннәре чак кыймылдый.
– Ник күтәреп йөрисең соң әле аны әче суыкта?
– Сәгыйдулламның васыяте шундый...
– Ниткән васыять тагын?
– Сәгыйдуллам «Фәрданәгә менгез» дип әйткән ие шул...

Фәрданә карчык, ни әйтергә дә белмичә, тәрәзәгә борыла, сулык-сулык йөрәге чәнчеп куя, тамак төбен авырттырып, үңәченә кайнарлык йөгерә, сулышы кысылудан борын тишекләре киңәя. Аңында берни калмый, әйтерсең лә аның аңы – агачлардан бәс түшәүле киң ишегалды. Күңел түрендә бер сүз калка да, йөгерек дулкын булып, бар дөньясын биләп ала:

– Васыять!
Фәрданә карчык йоннарын кабартып келәт түбәсендә утырган пар күгәрченне шәйләп ала. «Пар күгәрченле тормышта көзен ялгыз калыр өче, язын бәбкә чыгарган ана казлар бар. Сизә бит алар балаларының ак карлы бер иртәдә соңгы кат каңгылдашуын, сизә...» – дип уйлый ул.
– Фәрданә алып кайткан ие, аңа менгез, – диде Сәгыйдуллам. Үләренә әллә өч көн ие...

Казлар турындагы уйлары Фәрданәне гармунның тарихына алып китә. Сәгыйдулла белән башка чыккан көзне төп йорттан килгән ун баш казның җидесенә алмаштырып, Йөзем базарыннан курка-курка Фәрданә үзе алып кайткан иде ул гармунны, иреннән әр көткән иде. Тегесе, кәнфит күргән сабый кебек, куанып бетә алмады. Күреге әллә ничә төштән ямаулы иске гармунын идәндә үрмәләп йөргән Габделхарис алдына куйды да, эңгер-меңгер иңгәч, яңасында аллы-гөлле итеп уйнап, урам әйләнде.

«Күрсеннәр Сәгыйдулланы! Кунак-төшем, туй-мазарда иң кадерле кунак мин хәзер», – дип назлады ул Фәрданәне таңга хәтле. Алынасы тимер суканы ләм-мим искә-өнгә төшермәде.

Суканың кирәге чыкмады. Тау битләрендәге бүрек шайлы гына җир утраучыклары чынаяк өстеннән күтәрелгән бу шикелле итеп сулый башлаганда, колхозга керделәр…

Сара артыннан ишек ябылгач, Фәрданә карчык ятсынып кына гармунга бага. Тартынып кына аңа сузыла. Нигәдер Сәгыйдулланың яшь чагын хәтеренә алып һәм аңа охшарга тырышып, каешны кулбашына сала; башын кыңгыр иеп, тамырлары бүртенгән бармагы белән шикләнеп кенә гармун теленә кагыла.

Саный-саный, ул сары сөякле телләрнең һәрберсенә басып чыкты. Икесенең бакасы тутыгып бозылганмы – тавышы, чирле казныкы шикелле, гыжлап, көчсез чыкты. «Унике тел, – дип саный карчык, – мин гармун алып кайтканнан соң, Сәгыйдулла белән унике ел торып калдык. Юраганым юш килде ләбаса... Җиде казга унике ел...»
Санасам санамасам да, 
Гармун теле унике. 
Уйласаң уйламасаң да, 
Яшь гомер килми ике, –
дип җырлый ул.

Капка келәсе шакылдый. «Люциядер...» Баскыч тактасына оргалап, кемдер аягыннан кар кага. «Каз канаты бар лабаса... Люция түгел».
Гармунын салырга өлгерми, ишекне төбенә хәтле ачып, Хөрмәт керә. Карчык, егетен кочаклаганда ятлар күреп калган кыз кебек, аптырап, оялып кала.

– Әх, өздерәсең дә соң, әби. Бөтен авылга яңгырый.
– Көлмә, олан, җае чыкканда яңгыраткан чаклар, әй, барые. Яшьлегебез авызлыксыз ат иде. Тезгененнән тотасыңмыни – җилеп үтте. Туздырган тузаннарын сыпырып утыруым.
– Каян килгән гармун соң әле бу, Фәрданә түти?
– Сәгыйдулла бабаң васыять иткән. Көтмәгәндә китте дә барды.
– Кышкы ачы суыкта.
– Кар тузгыды да хәтер тузгыды. Җирдәге бер тузан кузгалмады, хәтер тузаннары гына... Беләсеңдер инде, беләсеңдер.
– Тагын! Бөтен авыл белә.
– Мин үлгәнен әйтмим. Мин теге – ташуларда йөрешләрен әйтәм.
– Һи, түти!.. Быел Сәгыйдулла бабай белән Карамалы чокырында печән чаптык. Төшлектә мине йоклый дип уйлады, күрәсең, төп башына утырып, авыз эченнән бер көй сузды. Минем көйгә зиһен шәп, оттым тәки. Отам дип түгел. Шундый җыр иде ул, үзе хәтергә керә торган... Бервакыт үзенә уйнап күрсәттем. Шаклар катып тыңлап торды да: «Хәерле булсын, уйна! Бер кабынган учак сүнмәсен», – диде. Менә ул көй, бир әле гармуныңны...
Хөрмәт ашыкмыйча гына утыра, җиңе белән маңгаен сөртә, юеш бармакларын түшенә ышкып ала да гармунга орына. Бала үчтекиләгән сыман җиңел генә кылтыратып уйнап җибәрә. Бераздан гөрләвекләр агышыдай тигез, шома башланган җыр әллә нинди биеклеккә ирешә дә, тетрәндереп алгач, яңадан салмаклана, ямансытып өзгәләнә, әкрен бер агым белән ага башлый. Фәрданә карчык егеттән күзен алалмый тыңлый. Әллә арыш, әллә инеш дулкыннары шавын ишеткәндәй була.

Хөрмәт, Фәрданә карчыкны сискәндереп, кинәт туктый да гармунны кочаклап әйтеп сала:
– Үзәкләргә үтә... Карале, Фәрданә түти, Люцияне бирәсеңме миңа?
– Аласыңмы соң?
– Яңа елга.
– Моңың бар. Фатыйхам – Люция сүзе. Ризалашсагыз – мин кем сезгә? Ихтыярыгыз үзегез белән.
– Люция бер сүз җиткергән иде. Безнең бит, беләсең, гаилә ишле... җәйгә хәтле генә...
– Хет гомергә торыгыз, сүзем юк!
– Юк, юк, җәйгә хәтле генә! Председатель белән киңәшелгән. Бүрәнә бирә, кирпеч...
– Риза, канәгать...

Шунда гына егет карчыкның күз төпләрендә өзелергә калтырап торган эре яшь бөртекләрен шәйләп ала. Уңайсыз, ямансу булып китә.
– Рәхмәт, түти. Рәсүл тырнагыдай кадерләп саклап кына тотарбыз үзеңне, күрерсең.
– Телең татлы, олан. Мулла нәселеннән шул син. Бабаң Хәйрулла бик иманлы кеше иде.
– Болары, түти, йомышка кагылмый әле. Яңа елга күп тү­гел... Ярый, түти, тракторым кабызулы тора.
Егет чыгып китә. Фәрданә карчыкның баштагы уйлары шул егет турында. Әмма әкрен-әкрен аның шатлыклы уйлары яшел гармунга, сәер васыятькә әйләнеп кайта. Нәрсә соң бу, нәрсә? Нилектән гомернең чиге бар да, кеше йөрәгендәге моңнар язгы тугай ише гел яшел яки шул ялан шикелле сагышлы, сүнә дә кабына, сүнә дә кабына... 

...Яшьләр өйләнеште. Кунаклар салкын өйалдына чыгып кызган-иләсләнгән тәннәрен бию белән басып керәләр. Кияүнең гармунда уйнап, кәләшнең җырлавын сорыйлар. Кыстатып, назландырып тормыйлар, клубтагы бәйрәм кичәләрендәгечә, икәүләп җыр башлыйлар:

Һаваларда оча ике аккош,
Каурыйлары җиргә коела...

Алар җырлап бетергәч, «Әче!» дип кычкыралар. Хөрмәт гармунын янәдән ала да, башын сизелер-сизелмәс кыңгыр салып, гармун толымын ачар-ачмас кына җилфердәтә-җилфердәтә, яңа көй башлый. Тәннәрне оетырдай таныш моңны ишетеп, Фәрданә карчык тетрәнеп китә. Сирәк керфекләрен кагар-какмас төстә көй моңына бирелә. Аһ, иркен дә соң көйнең колачы, сулышы җиңел дә соң! Әллә арыш кыры, күл камышы шаулый, әллә торналар, кыр казлары кычкыра, әллә яңгыр шыбырдый, гөрләвекләр челтери, әллә тегермән келтери, яфраклар пышылдый, әллә көндез, әллә төн... Табигатьтә нинди тавышлар булса, карчыкның колагына бөтенесе ишетелә сыман. Тагын билгә җиткән кәлшәле, көнбагыш зурлыгындагы ромашкалы, мәтрүшкәле болын күрә ул. Аннан – арыш кыры... Кырны урталай ярып, ике ир арыш чаба, имеш. Ә ул, көлтә җыеп, бәпкә куя. Кайсы покостан җыярга белми бутала, аптырап кала. Чалгычылар Сәгыйдулла белән Ярми, имеш. Икесе дә тирләгәннәр, туктап, икесе дә аңа карый, имеш... Нидер әйтергә теләп, аның баш очында тургай өзгәләнә, ә ул һич аңламый интегә...

Инде Хөрмәт уйнавыннан да туктый. Туймас яшьләр янә «Әче!» дип такмаклыйлар, егет белән кыз урыныннан кузгалмый һич өзмиләр.

Ә Фәрданә карчыкның, көзге җил кагылып үткән агач кебек, кинәт кенә иңбашлары калтырап куя. Бер генә мизгелгә әллә елап, әллә көлеп ала. Бит җыерчыкларын кычыттырып, яшь тәгәри. «Бәхет дигән нәрсә нигә шулай бик соңарып килә икән соң ул?» – дип уйлый ул.

1973 ел.