Ышаныч (хикәя)

(Ул) мәрхәмәтле, рәхимле. [1: 3 Фатиха сүрәсе]

Чүлт тә чүлт яңгыр тамчылый. Бер коеп яуса үтеп китәр иде дә бит, юк инде, үч иткәндәй тамчылап кына, аз-азлап явып тора. Тәмен белгәндәй ява, шуның белән бергә күпме кешенең планнарын боза. Мондый чакны кем кая барырга базнат итсен инде? Бетәм-бетәм дип өметләндергән сыман була да, яңадан ныклап яварга тотына. Көнозын шулай. Җиле әллә ничек кенә сызгырып тора. Бер дә җәйге көн димәссең. Август башы гына булса да, һава торышы көзне хәтерләтә иде. Бер айдан да кимрәк вакыттан соң инде тәмам көз хакимлек итәчәген сиздереп куя диярсең. Ашыга әле быел көз. Әллә табигать тә үзенең акылсыз балалары кебек дөнья куа башлаган инде? Яңгыр әллә нинди уйлар тудыра икән. Тәрәздәге тамчылар кебек, алар да берсе эрерәк, мөһимрәк, икенчесе – кечкенәрәк… Ләкин ахыр чиктә алар барысы бергә тоташа.

Гомәр иске плащына ныграк сыенып, кыскарып беткән җиңнәрен суза төшеп, кулларын сулышы белән җылытырга тырышып еш-еш өрә-өрә, подъезд каршында утыра. Йортның түбәсе дә киңрәк түгел ичмасам. Таш тупсага җитәрлек су җыелды. Хәзер менә-менә тулып, ярыннан ташкан елга сыман, Гомәрнең болай да чыланып беткән аяк астына ыргылам дип тора. Шуны көтеп утыра ул. Авыр да икән соң: шулай булачагын беләсең, ә туктатырга әмәлең юк. Кулыңны кушырып үз җәзаңны көтеп утыр инде. Бәлки үтеп китәр, бәлки берәр җае табылыр дип, ахыргача өметен җуймый адәм баласы. Ярый әле, өмет дигәнең бар – югыйсә бу үзгәреп торган дөньяда ничек яшәмәк кирәк?

Гомәр – хәлсез, авыру, булдыксыз егет тә түгел инде. Хәер, шәһәргә килгәнче түгел иде, хәзер – кем белгән… Үзе дә буталып бетте.

Ул туган авылыннан киткәннән бирле азмы-күпме җиде ел үтте бит инде. Әти-әнисе бердәнбер улларына күп өметләр баглады. Югыйсә яңа гына мәктәпне тәмамлаган 18 яшьлек малайны зур шәһәр, кала тиклем калага – Мәскәүнең үзенә ышанып җибәрмәсләр иде. Ышанмаслык та түгел иде шул! Бердәнбер малайлары укуда да, спортта да гел беренче иде. Ул ярышлар, олимпиадалар дисеңме! Мәктәп кенә түгел, район горурлыгы булды Гомәр. Әти-әнисенең куанычы, шатлыгы иде. Шуңа күрә дә мәктәпне тәмамлагач, кая укырга барырга дигән сорау тумады да. Барысы да бертавыштан акыллы, уңган егеткә башкалага юл ачык дип әйтә торды. Әти-әнисе дә: «Ничек тә акча юнәтербез, стипендия алып та укысаң, диплом алып чыгарсың, улым» – дип хупладылар. Ни дисәң дә Мәскәүдә алган югары белем бүгенге көндә кирәклерәк булып чыгар дип уйладылар. Эшкә урнашканда да җиңелрәк булыр. Аннары хыял дигән нәрсә дә бар бит әле дөньяда. Гомәр үзе дә бик күптән инде Мәскәү дип саташып йөри иде.

Озак көткән көн дә килеп җитте. Август ахырларында Көязебаш урта мәктәбен кызыл аттестат белән тәмамлаган егетне башкалага озатырга җыелдылар. Ул озатулары соң! Көне буе диярлек аларның йорт ишекләре ябылмады. Бөтен авыл халкы: яше дә, карты да, ире дә, хатын-кызы да килә торды. Яшьләр иптәшләре белән күрешеп, бераз гына хәтта көнләшкән кыяфәттә, ләкин Гомәр кебек дуслары булганга горурланып, саубуллашып кулларын сузса, өлкәннәр үз киңәшләрен биреп калырга ашыкты. Хәерле юл теләп, ак хыялларының тормышка ашуын, зур кеше булгач та, кечкенә туган авылы – Көязебашны онытмавын теләп калдылар. Күп кеше килде: кулын да кыстылар, кочаклап үптеләр дә, аркасыннан кагып алучылар да аз булмады, ләкин ике генә кеше аның кулын кысмады, кочмады, ә бары тик якынрак кына килеп хушлашты. Юк, бу аның дошманнары (алары бөтенләй юк иде, һәрхәлдә Гомәр шулай икәнлегенә шикләнмәде), көнләшкән яки үпкә саклаган кешеләр түгел иде, ә хәтта киресенчә… Берсе – күрше Бибизинә карчык, икенчесе – югары оч Мәрьям, аңардан бер генә сыйныфка кечерәк укыган Мәрьям. Күрше Бибизинә карчык аңа хәерле юллар теләп догасын укыды, дисбе төймәләрен кат-кат санап, кулларын кушучлап куеп, Ходайга ялварды. Соңгы сүзләре шул булды:

– Гомәр, балакаем, Ходай сине беркайчан да хәтереннән чыгармаган кебек, син дә аның турында онытма. Һәрвакыт аның барлыгы турында һәм синең кылганнарыңны күреп торуы турында белеп, аңа шөкер итеп яшә. Ходайдан сора. Ул – мәрхәмәтле. Ул сине беркайчан да ташламас. Авырлыкларны җиңеләйт дип сорама, аларны җиңеп чыгарга миңа көч бир дип ялвар, – диде дә, кулындагы дисбесен Гомәргә тоттырды.

Кайда икән хәзер ул дисбе? Кем белсен аны…

Озатучылар арасында тагын берсе Мәрьям иде. Мәрьям, Мәрьям… Шомырт кара күзле, алсуланып торган ап-ак йөзле, озын кара чәчле күз явын алып торырлык бер кыз ул Мәрьям. Озаткан чагында Гомәргә бер генә сүз дә әйтә алмады. Бары тик кып-кызыл булып янган бит очларын качырырга теләгәндәй, муенындагы кәшемир яулыгын өскәрәк күтәреп куйды да, машина кузгалыр алдыннан аның кулына бер язу кисәге тоттырып, үзләренең өйләре ягына йөгерде. Гомәр, билгеле инде, түзмәде, шундук язуны укырга кереште. Дәфтәр битен ачуы булды – йөрәге шәбрәк тибә башлады.

– Нәрсә, улым, мәхәббәт хатымы әллә? – дип әтисе дә шаяртып куйды.

Гомәр бу сүзләрне әллә ишетмәде, әллә аңламады – ул тулысынча хатта язылган сүзләр эченә кереп югалган иде инде. Ә хат – кош теледәй кыска гына, ләкин анда бер артык та, бер җитешмәгән сүз дә юк иде, ә бары тик: «Гомәр, мин сине яратам!» дип язылган. Дүрт сүз, ә иңгә нинди канат куя! Дүрт сүз, ә бөтен йөрәкне актарып ташлады. Ник иртәрәк әйтми йөргән ул аны?! Мәрьямне ул бит инде күптән ошатып йөри, ләкин кызның аңа карата битараф булуында шикләнми дә, ә менә сиңа мә! Эх, Мәрьям, Мәрьям, кайда син хәзер? Бәлки, кияүгә чыккандыр, бәлки баласы да бардыр, матур гына гаилә корып яшәп ятадыр. Казанга китте дигәннәр иде бит соңгы алган хатында. Үз тиңен тапкандыр, Мәскәүдәге Гомәрне көтеп ятмас бит инде! Җиде ел вакыт үтте шул. Җиде ел ул сиңа җиде көн түгел. Мәрьям кебек, пешкән чиядәй менә-менә өзелеп төшәм дигән кызны җиде көн дә ялгыз тотмаслар шул! Гомәр генә ялгышты. Ялган ләззәткә алданып, тозакка барып эләкте. Беренче мәхәббәтен дә, әти-әнисен дә, авылдашларын да, туган Көязебашны да, Ходайны да онытты… Ул аларны алыштырды. Ә нәрсәгә?! Эх…

Бүгенгедәй исендә… Вокзалга барып җиткәнче Гомәр уйланып килде. Башта мең дә бер уй. Йөрәк тә ешрак тибә. Китәм дип әйтүләре ансат булса да, юлга чыккач әллә ни генә шул – күңелдәге катгый карарың да, ныклы теләгең дә чәлпәрәмә килә. Бары тик бер генә хис кала: мәхәббәт. Туганнарыңа, якыннарыңа, туган җиреңә булган мәхәббәт хисе. Гомәр дә Көязебашның һәр сукмагын, авылның һәр тыкрыгын, өйләрен хәтереннән кат-кат барлады. Сагынмам дип уйлаган иде дә, юк икән. Сагыначак ул аларны, һичшиксез сагыначак. Ул арада поезд килеп җитте. Рейсларны игълан итүче хатынның ягымлы тавышы Гомәргә ямьсез тоелды. Поездга кереп утыргач күңеле тагын кузгалды. Бугазга бер төер килеп тыгылды. Йотып җибәреп кенә булмый бит. Җебеп төшмә, Гомәр, егет кеше бит син! Балавыз сыгар вакыт түгел – алда Мәскәү! Йөрәк рельслар ритмында тибә. Башта бер уй калмады. Барысы да томан кебек. Әле яңа гына ул газизләре янында басып тора иде, хәзер инде бөтенләй чит кешеләр янында. Озаккамы бу аерылышу, кыска вакыткамы? Иң авыр сорауларның берсе шул иде, бугай. Хәер, бик үк тиз кайтып булмас. Кыш җитәр, мөгаен. Әле августның соңгы көннәре генә. Вагон тәрәзәләренә эре-эре яңгыр бөртекләре килеп ябыша башлады. Тораташтай утырган Гомәрнең битенә салкын тамчылар килеп бәрелә башлагач кына ул айнып киткәндәй булды. Купедагы таныш түгел кеше тәрәзәне ябарга дип үрелде.

Хәзер инде боларның барысын да сагынып искә генә төшерәсе калды. Туган авылга гомерлеккә кайтмаска дигән карары нык иде Гомәрнең. Инде җиде ел үткән, калганы да үтеп китәр. Тормышта әллә ниләр булыр. Гаять чуар бит ул. Дуслык, туганлык, мәхәббәт кебек төшенчәләрнең дә үзгәрүе, югалуы бар. Дөньяда ялган бар. Зур ялган. Хисләрне алдау бар, үз-үзеңне алдау бар. Буталчык дөньяда башкага гына түгел, үз-үзеңә карата хыянәт бар. Менә бусы инде ахыр нокта була. Кешелекнең, тормыш мәгънәсенең иң ахыргы ноктасы. Шуның белән бергә тормышта хәтер дигән нәрсә бар. Үз-үзеңне алдаудан коткаручы бердәнбер чара ул хәтер! Адәм заты матур хатирәләрне генә никадәр сакларга тырышса да, тормышта булганнарны сызып атып булмый. Гомәр дә башыннан кичкәннәрне бүген ни кадәр генә онытырга тырышса да, бу берничек тә килеп чыкмый иде. Әйтерсең лә һәр табигать күренеше хатирәләрне яңартуга булышлык итә. Яңгыры да бит аның Көязебаштан киткәндәге кебек туктаусыз явып тора. Асфальттагы яңгыр гөрләвекләре кебек, ми төпкелендә нык уелып калган хатирәләр дә үз агышын эзләп бимазаланды. Шуның белән бергә яңгыр шәһәр асфальтының пычрагын ничек юса, хәтер дә бар булган-үткәннәрне чүпләргә тотынды.

II

Зур шәһәр олы проблемалар тудыра икән. Авырлыклар җитәрлек булды. Барысын да кешегә сөйләп бетереп булмый шул. Һәрвакыт үзенә генә ышанырга өйрәнгән, мәктәп елларында ук инде җитди һәм мөстәкыйль кешегә әверелә башлаган Гомәр кирәк-кирәкмәскә әти-әнисен борчырга кыймады. Шылтыраткан чакта да «хәлләр әйбәт», «укулар әйбәт»тән башка сүз чыкмады аңардан. Ә нәрсә дип йөзләрчә чакрым ерактагы газизләреңнең җанын өзгәләргә? Аларның анда үзләренең дә мәшәкатьләре җитәрлек. Үстерделәр, тәрбия бирделәрме – җитте. Хәзер инде син үз-үзең өчен җаваплы, кирәк-кирәкмәгәнгә аларны борчып торма. Рәхмәтле бул да, киләчәккә аларның йөзләренә кызыллык китермәслек итеп бу тормышта үз юлыңны үзең яр. Үз-үзеңә дә ышанмагач, бу дөньяда тагын кемнән ярдәм көтү кирәк? Кыенлыкларын үзе генә белә. Югыйсә, бүген бу яңгырда үзе кайчандыр торган подъезд төбендә утырмас иде. Түләмәгән өчен бүлмәсеннән куып чыгардылар аны. Йорт хуҗасының түземлеге чигенә җитте. Бер сәгать тә торасың булма, югыйсә милиция чакыртам дип янады. Күпме генә ялынса да, бу юлы инде ул Гомәрнең үтенүләренә колак салмады, сүзендә нык торды. Мәскәү шул бу, авыл түгел! Монда синең кадерең сукыр бер тиенгә дә тормый! Монда һәркем үз-үзен генә кайгыртып яши. Мегаполисның кануны шул – бигайбә, туган!

Акча, акча. Әллә нинди генә шайтан коткысы булып чыкты бу акча дигәнең! Ансыз яшәү юк, аның белән дә яшәү юк. Аз булса начар, күп булса тагын да начаррак. Ә шулай да булмаганыннан булуы хәерлерәк. Шул «шайтан кәгазьләре» сине кеше итә диген инде! Һәрхәлдә, башка кешеләр янында. Эш акчада түгел, эш принципта дисәләр – ышанмагыз! Эш – акчада! Ансыз синең башкаларга кирәгең дә, кадерең дә юк.

Кесәләр буш. Күңел дә буш. Әллә ничек кенә бит ул: акчаң булганда күңел сандыгың да тулы кебек. Син үзеңә генә түгел, башкаларга да хуҗа кебек. Баш югарырак күтәрелә, йөрешләр үзгәрә. Шайтан коткысы димә инде! Кесә буш чагында үзеңнең ник туганыңа үкенә башлыйсың. Кешегә түгел, үзеңә дә үз кадерең калмый. Мескен булып яшәүгә караганда бу дөньяга тумавың хәерле. Бер чемоданыңны тотып хәзер менә утыр инде шушында. Кызык икән, яңа гына искә алды Гомәр – бөтен әйбере менә шушы бәләкәй чемоданга сыеп беткән. Бөтен тормышы. Шулай ук кадерле дип санаган әйберләре аз микәнни аның? Күрәсең, шулайдыр.

Гомәрнең хәзер башында бер генә уй: кая барырга? Монда утырып булмас бит инде. Дус-ишләрен эзләштерергә кирәк – көн кичкә авыша ләбаса! Ул иренеп кенә эскәмиядән торды, юешләнеп беткән җиңнәрен сыкты. Чемоданын күтәреп, урыныннан кузгалды. Кая барасын ул әлегә үзе дә ачык кына белми иде.

III

Урам буйлап озак йөрде ул. Әле бер очка килеп чыга, әле икенчесенә. Кая барырга, кемгә эч серләреңне сөйләргә? Аның хәлен аңлаучы булырмы? Хәер, кемгә кирәге бар аның. Монда һәркемнең үз кайгысы үзәктә. Бер генә чара кала – вокзал. Бүген шунда кунса, иртән күз күрер әле. Иртә кичкә караганда хәерлерәк, диләр бит.

Берничә минуттан Гомәрнең тузып беткән кедалары көнбагыш кабыгы белән чуарланган пычрак вокзал идәне буйлап атлый иде инде. Кызык, вокзал ул үзе бер манзара бит. Кемдер ашыга, кемдер көтү залында тыныч кына үз поездын көтеп утыра, кемдер инде бөтенләй йокыга талган. Шулар арасына кереп сыенганда тәртип саклаучылар күзенә чалынмый калуың да бар. Хәер, әллә бер Гомәр генәме? Әнә ич алар – ярты вокзал халкы шуның ише сукбай. Гомәр алар арасында – яхшырак киенгәне әле. Бер аңа гына килеп бәйләнмәсләр. Аннары – ул бит монда бер генә төнгә. Иртә белән таячак ул ялыктыргыч көтү залыннан. Аның көтәр кешесе юк, аны да көтүче калмады инде, ахры. Бу урында уйлары кинәт өзелде, керфекләре авырайды һәм ул йокыга талды.

Күп үтмәде, кемдер килеп аңа төртте. Гомәр сискәнеп куйды. Чибәр генә ханым иде бу. Туктале, исемләп дәшә түгелме соң? Каян аның исемен белә икән? Әллә колагына ишетеләме? Юк, тәгаен: «Гомәр, Гомәр, тор, нишләп ятасың монда?» – ди! Туктале, бу бит… бу бит… Мәрьям?! Нишләп йөри Мәскәүдә? Егет әлеге очрашуны мең кат күз алдына китерде, ләкин болай итеп түгел. Һич кенә дә! Бер үзгәрмәгән, мәрхәмәтсез еллар кызның чибәрлеге алдында көчсез, ахыры. Тагын да матурая төшкән, инде җитлеккән ханымнар төсе кергән аңа. Шул ук елмаю, шул ук күзләр, шул ук чәчләр, әмма ул аларны элеккедәй туздырмаган, ә матур итеп өеп, өскә җыеп куйган, бер чәч бөтеркәсе ап-ак йөзенә дә төшеп тора. Бу аңа шундый килешә! Бит очлары һаман шулай ук алсуланып тора. Нидер сөйли – Гомәр инде аның сүзләрен ишетми, ә бары тик аның гүзәллегенә сокланып тора иде. Шулчак ул Гомәрне кулыннан тотты да, балалардай җитәкләп платформа ягына йөгерә башлады. «Киттек, нишләп утырасың монда? Киттек, Гомәр!» Аның көлүе бөтен платформаны яңгырата иде. Шул мизгелдә Гомәр уянып китте.

Керсә дә керер икән мондый төш! Мәрьям диген, ә. Нәкъ шул вакытта диктор ханымның тавышы яңгырады:

– Уважаемые пассажиры! Продолжается посадка на поезд номер … сообщением Москва – Казань…

Казан… Йөрәк жу итеп куйды. Туган яклары турында ишеткәч, кеше һәрвакыт шулай сискәнеп куя, аеруча чит җирдә чагында. Туган җирдә булган вак-төякне читтә сизә һәм кадерли башлыйсың. Әйтик, номерында шул ук 116 регион күрсәтелгән машиналар үтеп киткәндә дә Гомәрнең күңелендә әллә ниләр булып куя иде. Якташ бит! Таныш түгел, әмма якташ! Бәлки, нәкъ менә шушы машинаның тәгәрмәчләре кайчандыр Көязебаш урамнарыннан җилдереп узгандыр, алай ук булмаса да Казанда булгандыр. Барысы да үз җирең бит. Читтә генә аны сизәсең…

Ни дип кенә бу төш керде дә, ни дип кенә шушы рейсны игълан иттеләр? Кайтып бер әйләнсәң ничегрәк булыр икән дигән уйлар керә башка. Юк, юк, һич тә ярамый! Ни йөзең белән кайтып күренергә кирәк? Мескен хәлдә якыннарыңның күзенә ничек багарга? Ни диярләр алар? Шуның өчен җибәрделәрме Гомәрне Мәскәү чаклы Мәскәүгә? Үз хыялы белән бергә ничәмә кешенең якты хыялларын җимерде бит. Яңа дуслар белән төнге клубларга йөреп, эчеп, тартып, наркотиклар татып алган ләззәт моның бәрабәренә тора идеме? Эчкечегә әйләнермен дип эчмәде, наркоманга әйләнермен дип тартмады. Барысы да вакытлыча гына булыр, «тормышка бер генә киләбез бит – барын да татып карарга кирәк, яшь чакта да татымагач аны кайчан тагын татырга!» – дип «дәртләндереп» торучы «дуслары»ның сүзләре ялган булып чыкты. Аларга бит Гомәр белән күңел ачу түгел, ә югары стипендия алып, укыган, буш вакыт тапса эшләгән Гомәрнең акчасы гына кирәк булган! Тормыш баскычыннан тәгәрәве җиңел, кире үрмәләүләре ай-һай авыр икән. Биеккә үрмәләгәндә дусларың синең кемлегеңне белсә, түбәнгә тәгәрәгәндә син аларның кем икәнлеген аңлыйсың. «Менгәнче ничек төшәсеңне, кергәнче ничек чыгасыңны уйлап эш итәргә кирәк» дигән гыйбарәнең асылына менә кайчан төшенде ул! Хәзер менә шушы хәлдә ничек кайтып керсен инде өенә. Ничәмә елга югалганын ничек аңлатсын? Нинди сүзләр табарга, кайдан көч алырга? Мескен булганчы онытылуың хәерле! Чынлап та оныттылар микән аны туган ягында? Әти-әнисенең хатлары килеп торды, шылтыратып тордылар, кайт диделәр бит. Әмма ничекләр кайтып кермәк кирәк? Әти-әни, улыгызны укудан кудылар, бер-нинди магистратурада белем алмый ул, аны түләмәгән өчен фатирдан куып чыгардылар һәм менә шушы кыяфәттә ул сезгә ничә ел җавап бирми торды-торды да, бүген кайтып керергә базды диярме? Ояты ни тора…

Озак уйланып утыра торгач, ни булса булыр, бер кайтып килим дип, касса ягына атлады. Билетлар бар. Төнге дүрттә шул якка тагын рейс бар икән. Билетка акчаны каян аласы? Сәгать ничә булды соң әле? Кулындагы сәгатькә күзен салды. Вакыт бар икән әле… Сәгать! Улын Мәскәүгә озатканда әтисе бүләк иткән командир сәгате! Яхшы гына хакка сатып булыр аны! Һәрхәлдә, бер яклык билет хакы гына тора инде ул. Якындагы ломбардка барып карарга кирәк. Акчасы булгачтын да ул сәгатен кире алачак! Әти бүләге бит – һичшиксез анда калдырмаска. Әмма башка чара юк. Билгеле, ломбардта сәгатьне алдылар алуын, әмма Гомәр көткән хакка түгел, ә күпкә арзанрак. Нишләтәсең? Башка чарасы булган кеше әйберен ломбардка китерми. Билетка җитәме – җитә! Хәтта вак-төяклек тә кала икән әле.

Светлана Гыйләҗева

Фото: pixabay.com